Do dnia 17 grudnia 2021 r. Polska musi implementować do krajowego porządku prawnego Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających przypadki naruszenia prawa Unii czyli tzw. Dyrektywę o ochronie sygnalistów („Dyrektywa”).

Dla polskich przedsiębiorców oraz instytucji publicznych oznacza to konieczność wdrożenia nowych procedur. Dyrektywa znajduje zastosowanie do wszystkich przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 50 osób oraz wszystkich przedsiębiorstw dowolnej wielkości, operujących w sektorze usług finansowych, a także do wszystkich podmiotów z sektora publicznego, poza gminami, w których zamieszkuje mniej niż 10 tys. osób.

Dlaczego o tym piszę?

Ponieważ Dyrektywa to efekt wieloletniej pracy organizacji i instytucji działających na rzecz sygnalistów oraz osób zgłaszających nieprawidłowości (tzw. whistleblowers-ów), a także wielki sukces dla wszystkich wierzących w etykę biznesu oraz etykę w administracji publicznej. Piszę o tym, albowiem wierzę, że tylko społeczeństwo przestrzegające wysokich norm etycznych jest społeczeństwem zdrowym. Ponadto, faktem jest, że whistleblowing jest najskuteczniejszym narzędziem wykrywania nadużyć w organizacjach. Niniejszy artykuł stanowi jedynie ogólny zarys praw sygnalistów i obowiązków przedsiębiorców oraz instytucji publicznych.

Kto i jak jest chroniony przez Dyrektywę?

Dyrektywa wprowadza ochronę tzw. sygnalistów przed działaniami odwetowymi. Kim jest taki sygnalista? Zgodnie z definicją wskazaną w Dyrektywie sygnalistą jest osoba pracująca w sektorze prywatnym lub publicznym, dokonująca zgłoszenia, która uzyskała informacje na temat naruszeń w kontekście związanym z wykonywaną pracą, niezależnie od tego, czy stosunek pracy trwa, ustał, czy dopiero ma zostać nawiązany. Sygnalistami mogą zostać nie tylko pracownicy, ale też osoby samozatrudnione, stażyści i wolontariusze, członkowie struktur korporacyjnych przedsiębiorstwa oraz osoby pracujące dla wykonawców, podwykonawców i dostawców. Dyrektywa obejmuje swą ochroną także rodzinę sygnalisty czy osoby powiązane z nim faktycznie lub gospodarczo, albowiem one także mogą być narażone na negatywne konsekwencje związane ze zgłoszeniem.

Sygnalista oraz osoby wskazane powyżej, będą podlegać ochronie, o ile sygnalista działał w dobrej wierze. Państwa Członkowskie muszą w ten sposób implementować Dyrektywę, aby zapewnić sygnalistom ochronę przed szeroko rozumianymi działaniami odwetowymi za dokonane zgłoszenie naruszeń prawa, w tym w szczególności w formie: zawieszenia, przymusowego urlopu bezpłatnego, zwolnienia, degradacji, wstrzymania awansu, negatywnej oceny wyników, przymusu zastraszania, mobbingu, dyskryminacji, podejmowania działań mających na celu nadszarpnięcie reputacji danej osoby, w tym w mediach społecznościowych itd.   Należy zapewnić osobie zgłaszającej odpowiednie informacje i pomoc organów państwowych.

Dyrektywa wprowadza także zasadę poufności danych sygnalisty. Co to oznacza w praktyce?  Otóż tożsamość takiej osoby nie może zostać ujawniona – bez wyraźnej zgody tej osoby – nikomu, kto nie jest upoważnionym członkiem personelu, właściwym do przyjmowania zgłoszeń i podejmowania w związku z nimi działań następczych.

Jakich obszarów naruszeń dotyczy Dyrektywa?

Dyrektywa wskazuje minimalny zakres przedmiotowy, który może zostać rozszerzony przez Państwa Członkowskie. Zakres jest szeroki i obejmuje naruszenie interesów finansowych UE, zasad rynku wewnętrznego i naruszenia w takich dziedzinach jak np. zdrowie publiczne, ochrona środowiska, zamówienia publiczne, ochrona konsumentów, zapobieganie praniu pieniędzy i finansowanie terroryzmu, bezpieczeństwo transportu czy ochrona prywatności i danych osobowych.

Jakie zmiany czekają przedsiębiorców oraz podmioty publiczne, w tym samorządy?

Najistotniejszymi wyzwaniami dla podmiotów prywatnych i publicznych po implementacji Dyrektywy będzie:

• obowiązek utworzenia lub dostosowania w strukturach wewnętrznych organizacji kanałów zgłaszania nieprawidłowości,
• utworzenie przejrzystych procedur reagowania na zgłoszenia i udzielania sygnalistom informacji zwrotnej,
• zapewnienie sygnalistom możliwości korzystania z zewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń,
• przestrzeganie obowiązków informacyjnych – sygnalista bowiem musi w ciągu 7 dni od dokonania zgłoszenia, otrzymać potwierdzenie jego złożenia, zaś w terminie 3 miesięcy pracodawca musi przekazać informację, jakie działania następcze podjął lub zamierza podjąć wraz z ich uzasadnieniem,
• prowadzenie rejestrów zgłoszeń.

Warto podkreślić, że dopuszczalne jest zlecanie obsługi systemów whistleblowing-owych zatrudnionym do tego celu podmiotom zewnętrznym.

Podsumowanie

Wprowadzone przez Dyrektywę przepisy będą rewolucyjne dla polskiego systemu prawnego, ich prawidłowe stosowanie będzie wymagało nie tylko dobrej transpozycji przepisów unijnych do wewnętrznego porządku prawnego, ale też współpracy podmiotów prywatnych i publicznych, kadry zarządzającej i polskich pracowników, co ze względów historycznych może okazać się szczególnie trudne.

Ważne, abyśmy zrozumieli, że sygnalista to nie donosiciel. Zgłaszanie opartych na faktach nieprawidłowości związanych z niezgodnymi z prawem działaniami lub zaniechaniami wynika przede wszystkim z dbałości i szacunku do praw i zasad, które powinny być respektowane wobec osób zatrudnionych w ich miejscu pracy.  Wykrywanie, identyfikowanie i sygnalizowanie naruszeń w tym obszarze, a także przeciwdziałanie im w przyszłości leży w interesie publicznym i jako takie stanowi obowiązek każdego, dla kogo etyka ma znaczenie w kontaktach interpersonalnych, a także w przestrzeni biznesowej i publicznej.